comparemela.com


श्रवण शर्मा
२०७८ साउन ११ गते ९:४६ मा प्रकाशित प्रतिक्रिया
फुल्चोकी क्षेत्रमा रहेको मार्बल खानी । स्थानीय वासिन्दाको विरोधपछि हाल यो खानी बन्द छ ।
फुल्चोकी काठमाडौं उपत्‍यकाको सबैभन्दा सुन्दर, जैविक विविधतायुक्त, पानीको प्रशस्त स्रोत भएको मध्यपहाडी शृंखला हो । यसका भिराला पाखामा सब-ट्रपिकल जंगल रहेको छ । सब-ट्रपिकल भनेको गर्मी र चिसो ठाउँको दोसाँधमा पाइने हावापानी अनुकूलको जंगल हो । सब-ट्रपिकललाई हिन्दी भाषामा उपोष्णकटिबन्धीय नामकरण गरिएको भए तापनि त्यो नाम त्यति लोकप्रिय हुनसकेको छैन र सब-ट्रपकिल भनेर नै बुझ्ने गरिएको पाइन्छ । फुल्चोकीको पर्यावरणीय, भौगर्भिक, आर्थिक र सांस्कृतिक महत्व ठूलो छ ।
बटुको आकारको काठमाडौं उपत्यका फुल्चोकी र भीमफेदीको गर्भगृहमा रहेका पत्थरहरूमा अडिएको छ । भौगर्भिक अध्येताहरूका अनुसार पाँच करोडदेखि चार करोड वर्ष पहिले यी पहाड बनेका थिए । हिमालभन्दा पहिले बनेको हुनाले काठमाडौं वरिपरिका यी पहाड हिमालयका दाजु हुन् । काठमाडौंको आग्नेय कोणमा अवस्थित शृंखलाबद्ध पहाडहरूको समूह हो, फुल्चोकी ।
यो ९ हजार १६८ फिट अग्लो छ र जमीनको क्षेत्रफल ५० वर्गकिलोमिटर रहेको छ । यो पहाड भक्तपुर, ललितपुर र काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको त्रिकोणमा अवस्थित भए पनि यसको ठूलो हिस्सा ललितपुरमा पर्दछ । यस पहाडमा विभिन्न प्राकृतिक समुदायका लाखौं प्रजाति एकापसमा मिलेर पर्यावरणीय सहकार्य गर्दछन् । फुल्चोकी एक पारिस्थितिक प्रणाली (इकोलोजी)को एक सानो तर सुन्दर र अत्यन्त महत्वपूर्ण संसार हो ।
प्रकृतिको पारिस्थितिक प्रणाली कायम राख्न जे-जति अवयवको नैसर्गिक उद्विकास अत्यावश्यक हुन्छ, त्यहाँ ती सबै प्राकृतिक तत्वहरू विद्यमान छन् । पानी, सूक्ष्मजीव, विभिन्न प्रजातिका चरा, हजारौं प्रकारका फूल फुल्ने वनस्पति, रूख, कमिला, झ्याउ, कीरा, फट्यांग्रा, भुसुना आदि । यी सबै प्राकृतिक तत्वहरूको त्यतिकै महत्व छ जति महत्व रूख, पानी, खाद्य पदार्थ वा अन्य प्राकृतिक तत्वहरूको हुने गर्दछ ।
प्रश्न उठ्न सक्छ, यी कीट, पतंग, झ्याउ, कमिला, चरा वा कीराहरूका विषयमा लेख्नु के आवश्यक छ ? आवश्यक मात्र होइन अत्यावश्यक छ । आम मानिसले आफ्नो वरिपरिको पारिस्थितिक प्रणाली र पारिस्थितिक प्रणालीको अन्तरसम्बन्ध (इकोसिस्टम), वातावरण र जलवायु परिवर्तनलाई सही ढंगले बुझ्न सकेको अवस्थामा सरकारले लागू गरेका र भविष्यमा लागू गर्न सक्ने भौतिक विकास वा सामाजिक विकासका नीतिले पार्न सक्ने खासखास प्रभावलाई बुझ्न र विश्लेषण गर्न सकिन्छ ।
फुल्चोकी एक सम्पूर्ण वन हो । सम्पूर्ण वन भन्नाले विविधतायुक्त, प्राकृतिक वनमा पाइने सबैखाले सम्पन्नताबाट सुशोभित तत्व हो । त्यस्तो सम्पन्नतामा जंगलमा अग्ला रूख, बुट्यान, झाडी, घाँसे मैदान, पानी, फूल फुल्ने वनस्पति, कीरा, फट्यांग्रा, कमिला, सूक्ष्मजीव, परजीवी वनस्पति, चराहरूको वासस्थान सहितको सम्पूर्ण वन हो । जंगलले फुल्चोकीलाई हरियाली दिएको छ भने त्यहाँ भएका प्राणी तथा वनस्पतिले विविधता ।
यो विविधताको प्रकृति स्वयं र यस धर्तीमा बस्ने मानिस लगायत अन्य सबै प्राणीका लागि ठूलो महत्व राख्दछ । फुल्चोकीबाट बगेर आउने पानी प्राकृतिक हो, जुन स्वच्छ छ । जंगलले कार्वनडाइअक्साइड संचित गरेको हुनाले काठमाडौंको तापक्रम नियन्त्रित छ ।
रूखले दिएको अक्सिजनबाट मान्छे लगायत प्राणीले सास लिइरहेका छन् । फुल्चोकीले प्राणीहरूलाई जीवन दिने प्राकृतिक तत्वहरू पानी, अक्सिजन, सूक्ष्मजीव र इकोसिस्टम बचाएको छ जसबाट मानिस खाना, पानी जीविकोपार्जनका लागि कच्चा पदार्थ प्राप्त गरिरहेका छन् ।
वातावरणीय र जैविक विविधताका हिसाबले फुल्चोकी संसार प्रसिद्ध छ । मध्यपहाडी भागमा रहेको यो पहाड काठमाडौं उपत्यकाका अरू पहाडहरू भन्दा अग्लो छ । यसमा चिसो हावापानी र गर्मी दुवै मौसममा पाइने जंगल छ ।
चरा संरक्षणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय परिषदका अनुसार यहाँ पाइने २५६ प्रजातिका चरामध्ये ९० प्रतिशत चरा यसै जंगलमा स्थायी बसोबास गर्दछन् । खतरा उन्मुख १७ प्रजातिका चरा, अति संकटापन्न ६ प्रजातिका चराहरू यहाँ रहेका छन् । नेपालको हिमाली क्षेत्रका चरा, जनावर, वनस्पति, कीरा तथा सूक्ष्मजीवहरूको बृहत् अध्ययनमा संलग्न प्राध्यापक जोचेन मार्टेनले सन् १९८२ मा वैज्ञानिक नाम नै नभएका कतिपय प्राणी र कीराहरू फुल्चोकी जंगलमा पत्ता लगाएका थिए ।
उनले फुल्चोकीलाई त्यतिबेलै संरक्षण क्षेत्र घोषणा गर्नुपर्ने सल्लाह दिएका थिए । काठ, घाँस या यस्तै प्रयोजनका लागि नेपालका यस्ता सब-ट्रपिकल जंगलहरू नाश हुँदै गएका छन् । सन् १९७८-७९ सम्म गरिएको भूमिस्रोत नक्शांकन परियोजनाले घना आवादीका छेउमा जैविक विविधता भएको जंगल नेपालमा फुल्चोकी मात्रै बाँकी रहेको घोषणा गरेको थियो ।
हिन्दू र किराँत सभ्यतामा पहाडलाई देवताको रूप मानिन्छ । प्रत्येक पहाडमा कुनै न कुनै किराँत वा हिन्दू देवताको बास भएको मानिएको छ । काठमाडौं उपत्यकामा फुल्चोकी सबैभन्दा सुन्दर ठाउँ हो । राणा प्रधानमन्त्रीले ‘फुल्चोकीका रूख काट्नेको टाउको काटिदिनु’ भनेका थिए भनेर क्यारोल इन्सिकप र टिम इन्सिकपले लेखेका छन् । सन् १९७५ देखि फुल्चोकी जंगल मास्न थालिएको हो । हाल यो बेहाल अवस्थामा पुगिसकेको छ । जसरी शिवपुरीको बृहत् अध्ययन गरिएको छ, फुल्चोकीको अध्ययन भएको छैन ।
फुल्चोकीमा कमिला, विभिन्न किसिमका कीरा, विभिन्न प्रजातिका परजीवी झ्याउहरूको आश्चर्यजनक प्रजाति पाइन्छ । संसारमा पाइने झ्याउमध्ये १० प्रतिशत नेपालमा पाइएको छ । यही हो नेपाल संसारमा प्रसिद्ध भएको कुरा । जैविक विविधता, प्राकृतिक सुन्दरता, डाँडाका टुप्पामा उम्रने प्राकृतिक पानी, हिमनदी, हिमाल, सांस्कृतिक विविधता, भाषा, धर्म र सामाजिक विशिष्टताले नेपाल संसार प्रसिद्ध हुन पुगेको हो । बारम्बार संविधान परिवर्तन, राजनीतिक आन्दोलन, हिंसात्मक विद्रोह र सरकार बनाउन गरिने तँछाडमछाडले होइन ।
काठमाडौंको आधार दृश्य । तस्वीर : सुधीर श्रेष्ठ
मानिसहरूले भन्न सक्छन् झ्याउको के महत्व छ ? झ्याउले जंगलको प्राकृतिक स्वरुप कायम राख्छ । अमेरिका जस्तो देशमा झ्याउ अध्ययन र संरक्षणका लागि सरकारी निकाय बनेको छ । झ्याउले हावामा मिश्रति पानी लिन्छ, सो पानी रूखले पनि प्रयोग गर्ने गर्दछ । यसले कार्वनडाइअक्साइडलाई अक्सिजनमा रूपान्तरण गर्दछ ।
परभक्षी कमिला इकोसिस्टमका यन्त्रकार हुन् । यिनले इकोसिस्टमलाई बचाउने भूमिका खेल्छन् । कमिलाले सूक्ष्मजीव खान्छ, चरा लगायत अन्य प्राणीहरूले कमिला खान्छन्, कमिलाले जमीनको सतहलाई खुकुलो पार्दछ ।
फुल्चोकी जंगलको कार्वन संचिति क्षमता अध्ययन भएको पाइएको छैन । यद्यपि शिवपुरी नागार्जुनसँग तुलना गर्ने हो भने फुल्चोकीले के कति कार्वन संचिति गर्न सक्छ भन्ने प्रारम्भिक अनुमान गर्न सकिन्छ । शिवपुरी १५९ वर्गकिलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको छ । यसको कार्वन संचिति २९ लाख टन छ । यो कार्वन संचितिको अन्तर्राष्ट्रिय बजार मूल्य अमेरिकी डलर ७ करोड २ लाख हुन आउँछ ।
‘यसका आधारमा फुल्चोकीको कार्वन संचिति अनुमान गर्दा फुल्चोकीले ९ लाख ६६ हजार ६६६ टन कार्वन संचित गर्न सक्छ । यसको मूल्य अमेरिकी डलरमा २ करोड ४० लाख ७३ हजार पर्नेछ । यसलाई नेपालीमा रूपान्तरण गर्दा नेपाली रुपैयाँ २ अर्ब ८८ करोड ८७ लाख ६० हजार हुन आउँछ । के फुल्चोकीका केवलकार वा होटलहरूले नेपाल सरकारलाई यति रकम कर तिर्न सक्लान् ?
फुल्चोकी जंगल मासिंदै गएकाले त्यहाँबाट बग्ने पानीको मात्रामा कमी आएको छ । रूख र पानीको सम-सम्बन्ध मानिसको जीवनसँग पनि अन्तरसम्बन्धित हुन्छ । रूखले पानी दिन्छ, पानीले रूख बिरुवा जंगलको वृद्धि र प्राकृतिक स्वरुप कायम राख्दछ ।
मानिसले पानी पिउन, सिंचाइ गर्न र घरपालुवा जनावरलाई खुवाउनका लागि प्रयोग गर्दछन् । जंगल वरिपरिको वातावरणमा जंगलको ओस फैलन्छ । कृषिका लागि ओस अत्यावश्यक छ । जंगलका चराहरूले बालीनालीमा लाग्ने कीरा खान्छन्, मौरी, चरा र चमेराहरूले बाली र बिरुवाहरूमा पराग सिंचन गर्दछन् । पराग सिंचन नभई कुनै पनि बिरुवामा फल लाग्दैन । जंगलले पर्यावरणीय सन्तुलन कायम गर्छ ।
माथि भनिएको छ काठमाडौं बटुको आकारको छ । यो बटुकाभित्र ३० लाखभन्दा बढी मानिसकोे स्थायी बसोबास भएको अनुमान छ । यी ३० लाख मानिसले काठमाडौं वरिपरिको जंगलबाट निःसृत हुने अक्सिजनबाट सास फेर्ने हुन् । मान्छेको फोक्सोले एक मिनेटमा ५ देखि ६ मिलिलिटर अक्सिजन प्रयोग गर्छ भनिन्छ । मानिसले प्रति दिन ७ देखि ८ लिटर अक्सिजन लिन्छ । यो सबै अक्सिजन रूखबाट आउने हो ।
हिसाब गर्नुहोस् त हस्पिटलहरूले एक लिटर अक्सिजनको कति मूल्य लिने गरेका छन् । मान्छे अस्पतालमा अक्सिजनका लागि हजारौं रकम तिर्न बाध्य छ तर रूखको महत्वलाई उपेक्षा गर्दछ । मान्छे सन्तानका लागि सम्पत्ति जोड्न अहोरात्र खट्छ, तर आफ्ना सन्ततिको स्वास्थ्य वा उनीहरूको अस्तित्वमा संकट पैदा गरिरहेका विध्वंसलाई बुझ्न खोजिरहेको छैन । हास्यास्पदपूर्ण छैन त यस्तो चरित्र ?
मानिसको फोक्सोले शरीरका लागि जसरी काम गर्छ रूखले इकोसिस्टम (पानी, वनस्पति, प्राणी र हावाको अन्तरसम्बन्ध)का लागि त्यसरी नै काम गरेको हुन्छ । मानिसको शरीरमा कलेजोले रगत छान्ने काम गरेझैं रूखले पर्यावरणका लागि हावा छान्ने काम गर्दछ । धातु र धूलोका कणहरूलाई रूखको पातले निष्क्रिय पारिदिन्छ । वायुमण्डलमा उत्पन्न प्रदूषणलाई रूखले नियन्त्रण गर्दछ ।
केही वर्ष यतादेखि नेपालमा केवलकार जडान गर्ने, रिसोर्ट खोल्ने, डोजर वा स्काभेटरले सुक्खा समयमा प्रयोगमा आउने मौसमी बाटोे बनाउनुलाई नै विकास भन्न थालिएको छ । टोनी हागनले धन कमाउनका लागि नेपालमा १६ हजार किलोमिटर पैदल यात्रा अवश्य गरेका थिएनन् । यहाँको विविधता र विशेषता उजागर गर्नका लागि गरेका थिए ।
तर बाँच्नका लागि आधारभूत तत्वहरू जमीन, पानी र वनस्पति माथि गरिएको डरलाग्दो आक्रमणको प्रत्याक्रमण अवश्यंभावी छ । प्राकृतिक र मानवीय गतिविधिले उत्पन्न गर्ने विपद् कति डरलाग्दा हुनेछन् भन्ने अनुमानले आउने पुस्तालाई सुरक्षित राख्न योगदान गर्नेछ ।
ठेकेदार, ठेक्का दिने मन्त्री, वस्तु आपूर्ति गर्ने सप्लायर आदिलाई त मेलम्ची लाभदायक हुन्छ, भयो पनि होला । तर मेलम्चीले काठमाडौंलाई पानी आपूर्ति गरिरहन सक्छ ? भन्ने कुरामा ठूलो प्रश्न उठ्न थालेको छ । दीर्घकालका लागि काठमाडौंको पानी आपूर्ति सोच्ने हो भने काठमाडौं वरिपरिका डाँडाहरूमा जंगल हुनैपर्छ ।
अमेरिकाको न्यूयोर्क शहर संरक्षण क्षेत्रको पानी प्रयोग गरिरहेको छ । त्यो पनि दिनको तीन अर्ब लिटर । जंगलको प्राकृतिक स्वरुपलाई खलल पारिनाले पर्यावरणीय चक्र र मानिसको अन्तरसम्बन्धमा समस्या पैदा हुन्छ । दलहरूबीचका आन्तरिक द्वन्द्व नेताहरूका वार्ताबाट समाधान गरिएको अनुभव प्रकृति र यसको जीवनचक्र पुनस्र्थापनामा प्रयोग हुन सक्दैन । प्रकृतिको जीवनचक्र पुनस्र्थापना भनेको पानी, सूक्ष्मजीव लगायत सम्पूर्ण प्राकृतिक अवयवहरूको जीवनचक्र संचालन हुनसक्ने वातावरण बन्नु हो ।
सरकारसँग एउटा अत्यावश्यक आग्रह छ, काठमाडौंलाई मानव बसोबासयोग्य बनाइराख्ने हो भने काठमाडौं वरिपरिका डाँडालाई संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरी त्यहाँ हरियाली, पानी प्रशस्त दिने बिरुवाहरू लगाई प्राकृतिक जंगल विकास गर्नै पर्दछ । भएजति डाँडामा केवलकार संचालन गर्नु र होटल खोल्नु भनेको विकास होइन बरु विनाशको बाटो हुनसक्ने खतरा रहन्छ ।
नेपालको राजनीति र शासन व्यवस्थामा दुई विपरीत राजनीतिक अवधारणाहरूको बाहुल्य छ- साम्यवादी र प्रजातन्त्रवादी । साम्यवादीहरू मानिसमा स्वाभाविक रूपमा पाइने भौतिक विकासको भोकलाई यन्त्रवत् राजनीति संचालनका लागि ऊर्जाको रूपमा ग्रहण गर्दछन् भने प्रजातन्त्रवादीहरू तुलनात्मक रूपमा प्रकृति अनुकूल विकास गरिएका अन्तर्राष्ट्रिय मान्यतालाई केही मात्रामा महत्व दिन्छन् ।
तर नेपालका साम्यवादीहरूले वर्तमान चीनलाई मात्र हेरे पनि प्रकृति संरक्षणमा आफूलाई सच्याइरहेको बुझ्न सक्नेछन् । चीनले देशको क्षेत्रफलको ठूलो हिस्सालाई संरक्षण क्षेत्र घोषणा गरी कार्यान्वयन गरिरहेको छ । भारतले पनि नेपालको समग्र क्षेत्रफलको डेढ गुणा हिस्सामा संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन गरेको छ । प्रजातन्त्रवादीहरूले यसबाट पनि सिक्न सक्छन् ।
राजधानी उपत्यका ग्याँस च्याम्बर जस्तो हुँदै गइरहेको छ । शिवपुरी, फुल्चोकी र चन्द्रागिरि पहाडमा रहेको जंगल र हरियाली संरक्षण गर्न सकेको खण्डमा काठमाडौं ग्याँस चेम्बर हुनबाट जोगाउन सकिन्छ । नेपालका संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन र त्यस वरिपरिका बसोबासीहरूका बीच सम्बन्ध त्यति सुमधुर हुनसकेको छैन । यसका पछाडि निश्चित कारण छन् ।
जस्तो, संरक्षण क्षेत्र स्थापना र व्यवस्थापन गर्दा त्यसको अपनत्व वरिपरिका नागरिकले पाउन सकेका छैनन् । संरक्षण क्षेत्र घोषणा गर्नुपूर्व वा घोषणा गरिएपछि संरक्षणका बृहत् योजना बनाउँदा जनतासँग सहकार्य गराउनु आवश्यक छ ।
संरक्षण क्षेत्रबाट जनतालाई प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्राप्त हुने लाभको विषयमा व्यापक अन्तर्क्रिया गर्न सकिन्छ । त्यहाँबाट प्राप्त प्रतिफलको निश्चित हिस्सा समुदाय वा स्थानीय निकायले प्राप्त गर्न सक्ने वित्तीय विधि तय गर्न सकिन्छ । त्यस लाभलाई त्यहाँका नागरिकहरूको सेवा र सुविधामा प्रयोग गर्ने रणनीति लिनु उचित हुन्छ ।

Related Keywords

New York ,United States ,Kathmandu ,Bagmati ,Nepal ,Lalitpur ,Nepal General ,India ,Kathmandu Valley ,Bhaktapur ,China ,Bali ,Zhejiang ,Shivpuri Square ,Health Or ,Eforest Development ,Development Or ,Development In International ,Community Or ,It Carbon International Market Price ,International Council ,Falconiformes District ,Development Or Social ,Nepal Mountain Region ,Forest Nepal ,Kirat Or Hindu Bass The ,Prime Minister ,Social Nepal ,Show Carbon ,How Price ,Kathmandu Forest ,United States New York City ,Nepal Current ,China Country ,Community Or Local ,புதியது யார்க் ,ஒன்றுபட்டது மாநிலங்களில் ,கட்மாண்டு ,பாக்மாடி ,நேபால் ,லலித்பூர் ,இந்தியா ,கட்மாண்டு பள்ளத்தாக்கு ,பக்தபூர் ,சீனா ,பாலி ,ஜெஜியாங் ,ஆரோக்கியம் அல்லது ,காடு வளர்ச்சி ,வளர்ச்சி அல்லது ,சமூக அல்லது ,சர்வதேச சபை ,வளர்ச்சி அல்லது சமூக ,ப்ரைம் அமைச்சர் ,ஒன்றுபட்டது மாநிலங்களில் புதியது யார்க் நகரம் ,சீனா நாடு ,

© 2025 Vimarsana

comparemela.com © 2020. All Rights Reserved.