षड्यन्त्रको सिद्धान्त, कोभिड र राजनीति

षड्यन्त्रको सिद्धान्त, कोभिड र राजनीति
  
शेयर गर्नुहोस:
प्रदीप्नराज पन्त
षड्यन्त्रको सिद्धान्त (कन्सिपिरेसी थ्यौरी) कुनै नयाँ सिद्धान्त होइन । मानवको अभ्युदयदेखि आजपर्यन्त जहाँतहीँ छ । राजनीतिमा षड्यन्त्रचाहिँ गलत सूचनाका कारणले हुने गर्छ । राजनीतिमा धेरै सूचना गोप्य नै हुन्छन् र मनोविज्ञानअनुसार राजनेताले त्यस्ता सूचनामात्र सार्वजनिक गर्छन्, जसले उनीहरूलाई भयभीत वा चिन्तित गराउँदैन ।
प्रायः षड्यन्त्र गोप्य सरकारी योजना र विस्तृत हत्यासँग सम्बन्धित हुन्छ । षड्यन्त्रलाई ऐतिहासिक वा वैज्ञानिक आधारबाट प्रमाणित गर्न कठिन हुन्छ । यसकारण राजनीतिमा हुने धेरैजसो षड्यन्त्रबाट अपराधीले मुक्ति पाउँछ तर अनुसन्धानबाट केही गम्भीर किसिमका षड्यन्त्र पनि उजागर भएका छन् ।
षड्यन्त्रको शृङ्खला
नेपालमा षड्यन्त्रको शृङ्खला ज्यादै लामो छ । राणा प्रधानमन्त्री मोहनशमसेरले राजा त्रिभुवनको भारत निर्वासनपछि उनका नाति पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहलाई राजप्रतिनिधि स्थापित गरेका थिए । राणाहरूको योजना सरल थियो तर नेपाली जनता र विश्वका लागि अपमानजनक । उनीहरूले त्रिभुवनलाई फकाएर नेपाल ल्याउने र बन्दी बनाउने वा मार्ने योजनासमेत बनाएका थिए भन्ने गरिन्छ । त्यो एक असफल षड्यन्त्र थियो । यद्यपि, उनका पूर्वज जङ्गबहादुर राणाले कोतपर्वलगायत कैयौँ षड्यन्त्रलाई परिणामसम्म पु¥याए । राणाकालपछिको अन्तरिमकालमा पनि दाजुभाइबीच प्रधानमन्त्री बन्ने होडमा षड्यन्त्र भएको थियो भने २०१७ सालमा राजा महेन्द्रबाट दुईतिहाइको नेपाली काँग्रेसको सरकारलाई षड्यन्त्रमूलक तरिकाले अपदस्थ गरी पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे ।
आधुनिक नेपालमा सबैभन्दा बहुचर्चित षड्यन्त्र दरबार हत्याकाण्ड हो । राजा वीरेन्द्रको वंशनाश आधुनिक नेपालको इतिहासमा कहिल्यै बिर्सन नसकिने त्रासदी हो । यसलाई षड्यन्त्रको पराकाष्ठा मान्न नपर्ने कारण केही पनि छैन न यसमा षड्यन्त्रको सिद्धान्त छैन भन्ने आवश्यकता । यो घटनाले संसार आश्चर्य–चकित भयो । दरबार हत्याकाण्डमा पत्याउन मुस्किल के पर्छ भने एउटा बन्दुकधारी अचानक राष्ट्रप्रमुख रहेको कोठामा पस्छ, जसले नेपाली इतिहासको धार नै परिवर्तन गरिदिन्छ ।
यो हत्याकाण्डमा दुईतर्फले बहस हुने गरेको छ । एक पक्ष तत्कालीन युवराज दीपेन्द्रले नै हत्या गरेको भन्छ भने अर्को पक्ष अरू कसैले हत्या गरेको र षड्यन्त्र भएको ठान्छ । पुष्टि हुने वैज्ञानिक तथ्यभन्दा पनि दुवै पक्षले वकिलको जस्तो बहस गर्ने गरेका छन् । हामी सबैलाई थाहा छ– वकिलले सर्वोत्तम तरिकाले आफ्नो पक्षलाई बचाउ गर्छ । जहाँ वैज्ञानिक आधार हुँदैन, त्यसलाई मनोविज्ञानले षड्यन्त्र भन्छ, चाहे प्रत्यक्षले दिएको बयान किन नहोस्, त्यसकोमात्र भर परेर निर्णय लिइन्न । मनोविज्ञानअनुसार हत्यामा वैज्ञानिक आधार हुन्छ र यो हत्याका बारेमा मनोवैज्ञानिक विश्लेषण हुन अझै जरुरी छ । तर, षड्यन्त्र हत्यामात्र होइन, गलत सूचना फैलाएर आफ्नो अभीष्ट पूरा गर्नु पनि षड्यन्त्र हो ।
दुई ठूला कम्युनिस्ट मिलेर बनेको तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको विखण्डन एउटा आश्चर्यलाग्दो घटना हो । यसले नेपाली राजनीतिमा धेरै प्रश्न उब्जाएको छ । कतै केही अभिजात वर्गका मानिसले आफ्नो राजनीतिक लाभका लागि यो दल विखण्डन गराएका त होइनन् ? अदालतको आदेश जे भए पनि दलका नेताले चाहेको भए दल एकीकृत हुन सक्थ्यो । किनभने अहिले संसारबाटै लुप्त हुन लागेको तर नेपालमा मौलाएको कम्युनिस्टका लागि संसारकै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नयाँ तरिकाले मार्गदर्शन गर्ने अनुकूल अवसर थियो । दुईतिहाइको नजिक पुगेको सरकारलाई सक्षम शासन गर्ने महŒवपूर्ण अवसर पनि थियो । तर, उनीहरू चुके । यसमा षड्यन्त्रको सिद्धान्त नै प्रमुख कारण हो ।
किन हुन्छ षड्यन्त्र
अर्को दललाई कमजोर बनाउन षड्यन्त्र जुनसुकै दलबाट हुन सक्छ । तर, धरातलीय समर्थन कमजोर भएका राजनीतिक दलहरू ठूला दलहरूबाट बढी नै सशङ्कित हुने गर्छन् । जसले गर्दा उनीहरू षड्यन्त्रप्रति अधिक संवेदनशील हुने गर्छन् । वास्तवमा षड्यन्त्र भनेको गलत सूचना नै हो ।
राजनीतिक अस्थिरता हुँदा षड्यन्त्रले हुर्कने मौका पाउँछ । सत्ताबाट बाहिरिएका मानिस षड्यन्त्रको सिद्धान्तलाई अपनाउँछन् । अहिले नेपालमा सत्ताका लागि सबै पक्षबाट आफूले सक्ने षड्यन्त्र गर्न खोजेको देखिन्छ । बढ्दो भ्रष्टाचार, राजनीतिक प्रक्रियाभन्दा अलग किसिमका विचार आएका छन् । जब जनताले अर्थ व्यवस्था र राजनीतिक प्रक्रियाबाट विश्वासघात महसुस गर्छन्, तब सम्पूर्ण देश नै षड्यन्त्रको चङ्गुलमा फस्न पुग्छ । षड्यन्त्रलाई सम्झाउन मनोविज्ञानको व्यक्तित्व विकासको सिद्धान्तलाई उल्लेख गर्न चाहन्छु ।
प्रारम्भिक मानव सिकारी र सङ्ग्रहकर्ता थिए । उनीहरूको हतियार भने पनि सुरक्षा भने पनि मस्तिष्कमात्रै थियो । यसकारण हामी सबै मानिस प्याटर्न (प्रतिरूप)को उपयोग गर्ने प्राणीका रूपमा विकसित भयौँ र नक्कल गर्ने मानिसको स्वाभाविक प्रक्रिया हुन पुग्यो । ध्यानसँग हेर्नुहोस् हामी सबै नक्कलै गरिरहेका छौँ । प्याटर्नको शाब्दिक अर्थ जे भए पनि प्याटर्नको मतलब मानिसको अर्थपूर्णमात्र होइन, अर्थहीन सूचनामा पनि अर्थ खोज्ने इच्छा र क्षमता हो ।
सुकेको या हरियो स्याउला या घाँस हावाको स्पर्शले सर्सराएको घटना सामान्य हुँदाहँुदै, त्यसले हाम्रो ध्यान तान्छ र कहिलेकाहीँ भयानक दुर्घटनाबाट बचाउँछ । षड्यन्त्र यस्तै हो । हावाले पात हल्लाउनु सामान्य हो तर त्यो पात हल्लिँदाको आवाजले मानिसको चेतनामा परिवर्तन ल्याइदिन्छ । यसकारण मानिस अर्थहीन सामान्य विषयमा पनि अर्थ खोज्ने प्रयास गर्छ र त्यसैलाई आधार बनाएर उसले सिद्धान्त बनाउँछ ।
मानव मस्तिष्कले राजनीतिका बारेमा प्याटर्न बनाउँछ । त्यसैका आधारमा आफ्नो सिद्धान्त बनाउँछ र अर्थहीन विषयमा पनि अर्थ खोज्ने मानवीय स्वभावले षड्यन्त्रको सुरुवात हुन्छ । कम्युनिस्ट पनि एक–अर्कालाई पार्टी फुटाउने दोषारोपण गरेका छन् । मनोविज्ञानअनुसार दोषारोपणमा षड्यन्त्रको केही अंश लुकेको हुन्छ ।
एकचोटि हामी विश्वास बनाउँछौँ या कुनै विषयमा विश्वस्त हुन्छौँ भने त्यो तथ्यको साथ हाम्रो मस्तिष्कलाई परिवर्तन गर्न सकिँदैन । असम्भव होइन तर अति मुस्किल हुन्छ । मानिसले गल्ती भएको थाहा पाउँदासमेत पक्ष–विपक्षमा लागिरहन्छ । यसकारण जतिसुकै चाहेर पनि गुटको आबद्धता र प्रतिबद्धता मेटिँदैन र आफ्नो गुटलाई अगाडि बढाउन षड्यन्त्र चलिरहन्छ । संज्ञानात्मक मनोविज्ञानअनुसार षड्यन्त्रप्रति मानिस ज्यादा संवेदनशील हुन्छन् तर अवसरको उपयोग गरेर षड्यन्त्रलाई निष्फल बनाउन सकिन्छ र राजनीतिमा षड्यन्त्रलाई निष्फल बनाइएको पनि छ ।
उचित मौका
अहिले महामारीलाई समेत राजनीतिकरण गर्ने प्रयास गरिएको छ । महामारीले सरकारको पारदर्शिता र जवाफदेहीतामा पनि अनेका बाधा सिर्जना गरेको छ । महामारीको नाउँमा पैदा भएको गलत सूचनाले, सुशासनको अनुभूति नागरिकले गर्न पाएनन् । महामारीका कारणले विश्वसनीय स्रोत र तथ्य निष्क्रिय बनेका छन् । अहिले कोभिडसम्बन्धी तथ्य सबै जनताले पाएका छन् ? भन्ने प्रश्न उठ्न थालेको छ । सक्रिय सङ्क्रमित र स्वास्थ्य लाभ गरेका मानिसका बारेमा जानकारी भए पनि आईसीयू या भेन्टिलेटरमा कोभिड रोगीको उमेर समूह वा जोखिम प्रोफाइलमाथि कुनै जानकारी प्राप्त हुने गरेको छैन । साँच्चै भन्ने हो भने स्पर्शोन्मुख या पूर्वरोगसूचक रोगीको सङ्ख्याका बारेमा जानकारी दिने सवालमा एउटा रहस्य नै बनेको छ । के कारणले यस्तो भयो ? यसका साथै विभिन्न प्रदेशमा उमेरको हिसाबमा हुने मृत्युका बारेमा कसैलाई कुनै प्रकारको जानकारी छैन । सूचना भएनन् वा यस्ता संवेदनशील सूचना सरोकारवालाले प्राप्त गर्न सकेनन् भने षड्यन्त्रकारीले चलखेल गर्न पाउनेछन् । किनभने यी सूचनाको अभाव भयो भने कोभिडको अर्को लहर (तेस्रो)का लागि भयावह स्थिति सिर्जना हुन्छ, जसले गर्दा केही ‘छट्टु’ले गलत सूचना फैलाएर राजनीतिक अभीष्ट पूरा गर्न सक्नेछन् । सूचनाको अभावमा आउँदा दिनहरूमा घृणाका घटना प्रशस्त देखिन सक्छन्, जसले गर्दा शारीरिक हमला, मौखिक अपमान उत्पीडन, भेदभाव सामान्य हुन सक्छ ।
कोभिडका कारणले राजनीतिक वृत्तमा नै गहिरो प्रभाव देखिन सक्छ र षड्यन्त्रले जन्म लिन सक्छ । यसकारण सरकारले खोप वितरण कार्यक्रमलाई विस्तार गर्नुपर्छ । आर्थिक कार्यक्रमलाई बढावा दिने कार्यक्रम अविलम्ब सञ्चालन गर्नुपर्छ । साधारणतया सरकारसँग केही समयका लागि सूचना लुकाउने अधिकार छ, विशेषगरेर राष्ट्रिय सुरक्षा र रक्षासम्बन्धी क्रियाकलापका लागि तर समयक्रमसँगै सबै सूचना सार्वजनिक हुनुपर्छ । कोभिडको सन्दर्भमा जब सूचना सार्वजनिक हुँदैन तब मानिस यसलाई षड्यन्त्र नै ठान्छन् र शङ्का–उपशङ्का उब्जिन थाल्छ । कोभिडसम्बन्धी सूचना भारतलगायत अन्य देशमा दिइएको छ । सही सूचनाले उपयोगी योजना बनाउन मद्दत गर्छ र सही सूचना प्राप्त हुँदा नागरिकले पनि सरकारलाई सहयोग गर्न सक्छन् । तर, गलत सूचनालाई नियन्त्रण गर्न पनि जरुरी छ ।
गलत सूचना प्रवाह हुनुमा सामाजिक सञ्जालको भूमिका पनि उल्लेखनीय छ । सामाजिक सञ्जालले एल्गोरिद्म (निर्दिष्ट प्रक्रियामा आधारित समस्या र समाधानको प्रयोग) पोस्ट गर्छन् । यस्तो पोस्ट जो शक्तिशाली भावनालाई सार्वजनिक गर्छन् । सकारात्मक वा नकारात्मक सनसनीपूर्ण सूचनाहरू भाइरल हुने सम्भावना अधिक हुन्छ । जसले गर्दा विद्यमान शङ्कालाई थप ऊर्जा प्रदान गर्छ । राजनीतिक विरोधीलाई निन्दा गर्छ र षड्यन्त्रको सिद्धान्तलाई उर्वर बनाउँछ । अहिले नेपाली समाज धुव्रीकरणका साथ पक्ष नियन्त्रणका लागि एकदम अलग–अलग बनेको छ । उनीहरूका लागि विरोधी वा फरक विचारको कुनै मूल्य छैन । अहिले नेपालको राजनीतिमा यस्तै देखिएको छ । तर, महामारीले कम्युनिस्टलाई भने आफ्नो अस्तित्वका लागि लडाइँ लड्नुको साथै जनस्वास्थ्यको खतराको जवाफमा एकता प्रदर्शन गरी सबैखाले षड्यन्त्रलाई असफल बनाउन र कम्युनिस्टको सर्वोच्चता कायम गर्ने सुवर्ण अवसरचाहिँ दिएको छ ।
(
लेखक संयुक्त ƒाष्ट्रसङ†घीय विकास कार्यक्रमअन्तर्गतका विभिन्न परियोजनामा
पूर्वराष्ट्रिय कार्यक्रम प्रबन्धक हुनुहुन्छध्र)
यो समाचार पढेर तपाईलाई कस्तो लाग्यो?
यो पनि हेर्नुहोस्

Related Keywords

India , Nepal , King Birendra , Gyanendra Shah , , Rana Prime Minister King India His , Powerful Gyanendra Shah , Prime Minister , Panchayat Law , Prince Dipendra , Well His , Nepal Communist , His Political , New Well , Social Network , இந்தியா , நேபால் , கிங் பைரேந்திரா , கியனென்ற ஷா , ப்ரைம் அமைச்சர் , ப்ரிந்ஸ் திப்பெந்திர , நேபால் கம்யூனிஸ்ட் , அவரது பொலிடிகல் , புதியது நன்றாக , சமூக வலைப்பின்னல் ,